Rozwój społeczny dziecka w wieku wczesnoszkolnym

Okres wczesnoszkolny, który obejmuje dzieci w wieku mniej więcej od 6 do 9 lat, charakteryzuje się dużą aktywnością dziecka przy jednocześnie szybkim, wielokierunkowym jego rozwoju. Szczególnie widoczne jest to w sferze percepcji, ale też w życiu społecznym naszego dziecka. Jak dokładnie przebiega rozwój społeczny dziecka w wieku wczesnoszkolnym?

Jak przebiega rozwój dziecka w wieku szkolnym?

Dzieci zaczynające edukację szkolną doświadczają wielu zmian, nie tylko w swoim otoczeniu i sposobie nauki, ale również pod względem rozwoju, który jest stymulowany także wyżej wymienionymi bodźcami. Szczególnie wyraźny jest rozwój intelektualny dziecka w wieku wczesnoszkolnym. Dzieci w okresie od szóstego do dziewiątego roku życia doskonalą swoje procesy pamięciowe, rozwijają procesy poznawcze, interesują się coraz bardziej światem zewnętrznym i przemianami w nim zachodzącymi, coraz lepiej oceniają realizm zdarzeń, a także lepiej wyrażają swoje emocje czy przeżycia, również poprzez twórczość, oraz lepiej kontrolują swoje uczucia. Dziecko coraz więcej analizuje, coraz dokładniej planuje swoje działania, współpracuje z innymi, rozwiązuje coraz bardziej złożone problemy. Polepsza się także jego mowa, wzrasta zasób słownictwa, coraz lepiej tworzy zdania i wypowiedzi. Ważnym aspektem jest również rozwój fizyczny dziecka w młodszym wieku szkolnym. Początkowo dzieci wykazują nadal znaczną pobudliwość nerwową, małą precyzję ruchów czy ruchy zbyteczne. Nasze pociechy różnią się między sobą fizycznie – mogą występować różnice we wzroście, masie ciała, dojrzałości fizycznej, jednak u wszystkich zachodzi stały rozwój układu kostnego i mięśniowego, co umożliwia polepszanie zdolności motorycznych i precyzji ruchów. Rozwijają się również narządy zmysłów i koordynacja wzrokowo-ruchowa. Rozwój psychofizyczny dziecka w wieku wczesnoszkolnym cechuje to, że ruchy i działania dziecka stają się coraz bardziej celowe.

Jak rozwijają się emocje dziecka w wieku wczesnoszkolnym?

Wzrost funkcji poznawczych umożliwia następujący u dzieci w wieku wczesnoszkolnym intensywny rozwój kory przedczołowej. Ta część mózgu odpowiada również za kontrolę własnych emocji oraz zdolność powstrzymywania impulsów. Rozwój umysłowy dziecka w wieku wczesnoszkolnym obejmuje wzrost świadomości własnych emocji. Dziecko coraz częściej wie, czym spowodowane są jego emocje, jak sobie z nimi radzić, rozpoznaje je także u innych. Coraz rzadziej dochodzi do gwałtownej ekspresji uczuć poprzez agresję, nagłe wybuchy płaczu – dziecko uczy się powstrzymywać odruchowe reakcje, wyrażać emocje za pomocą słów, bez szkody dla drugiej osoby. Pojawia się także coraz większa zdolność do empatii, rozumienia emocji innych ludzi, wczuwania się w ich sytuację, akceptacji odmienności. Dzieci coraz mniej skupione są na sobie, pojawia się u nich chęć pomocy innym czy zawarcia zgody lub kompromisu zamiast dążenia do osiągnięcia własnych celów za wszelką cenę.

Nauka rozpoznawania norm

Dzieci w wieku wczesnoszkolnym uczą się rozpoznawać normy i ich przestrzegać. Wiedzą, że ich postępowanie powoduje określone skutki osobiste i społeczne, a także jest oceniane przez inne osoby. Dzieci przestrzegają reguł nie uznając wyjątków, czego wymagają także od innych – stąd popularne wśród dzieci w tym wieku skarżenie na siebie nawzajem. Jak już wspomniano, dzieci uczą się również kontrolowania emocji tak, by podporządkować się istniejącym normom i regułom postępowania. Uczą się na przykład wykonywania poleceń nauczyciela, podporządkowywania stawianym im wymogom, w konsekwencji rozwijając coraz większe motywacje do wysiłku i wytrwałość w dążeniu do stawianych przed nimi celów, a także coraz większą samodzielność i zdolność do kierowania własnymi działaniami.

Dziecko a grupa społeczna

Dzieci, jak każdy z nas, przynależą do grup społecznych. Najlepiej zdefiniowaną grupą społeczną w okresie wczesnoszkolnym jest grupa uczniów w danej klasie czy oddziale. Społeczny rozwój dziecka w młodszym wieku szkolnym obejmuje rozpoznawanie tych grup oraz nawiązywanie z nimi relacji. Dziecko nawiązuje kontakty z osobą siedzącą z nim w ławce, z innymi członkami klasy, a także z nauczycielami i innymi pracownikami szkoły. Wcześniej potrzeby emocjonalne i społeczne dziecka zaspokajane były głównie przez rodzinę – rodziców, dziadków, rodzeństwo – natomiast w okresie wczesnoszkolnym tendencja ta zmienia się, dziecko staje się coraz bardziej niezależne, a swoje potrzeby społeczne uczy się zaspokajać także w kontakcie z rówieśnikami czy nauczycielami. Nauczyciele, podobnie jak wcześniej rodzice, stają się dla dziecka autorytetem i osobą, o której uwagę dzieci zabiegają. W okresie tym dziecko nie podważa autorytetu dorosłych, nakazy i zakazy od nich pochodzące uznawane są za nadrzędne i sprawiedliwe.

Jednocześnie ważne dla dziecka staje się poczucie przynależności do grupy, wspólnego działania i bycia akceptowanym przez innych. Rozwój społeczny dziecka w młodszym wieku szkolnym zależy również od jego osiągnięć w nauce czy sporcie – im więcej sukcesów osiąga dziecko, tym lepsza jego samoocena, poczucie kompetencji i akceptacji w grupie. Pozycja w klasie zależy także od umiejętności porozumiewania się z rówieśnikami, przedstawiania swojego punktu widzenia i przekonywania do niego, życzliwości w stosunku do innych, energiczności, aktywności oraz tego, czy dane dziecko nie rozpamiętuje porażek i urazów. Funkcjonowanie dziecka w grupie pozwala na rozwój kompetencji ważnych dla dalszego funkcjonowania w społeczeństwie, takich jak współpraca, umiejętność dyskusji i przedstawiania własnego stanowiska, rozwiązywania konfliktów, szukania kompromisu, a także empatia czy pomoc innym. Dzieci na tym etapie uczą się także współdziałać w grupie, być wobec niej lojalnym, podporządkowywać się interesom grupy.

U dzieci w wieku wczesnoszkolnym zaczyna się kształtować pojęcie roli płciowej. Sprzyja temu naturalny podział na grupy dziewcząt i chłopców występujący na tym etapie. Im bliżej adolescencji, tym częściej tworzą się relacje międzypłciowe.

Etapy rozwoju dziecka w wieku szkolnym pod względem społecznym to:

Okres przejściowy – trwa od 6 do 9 roku życia, ma na celu przystosowanie się do grupy. Na tym etapie powstają głównie nieliczne grupy przelotne, powstające w celach obecnej zabawy, najczęściej składające się z 2-3 dzieci tej samej płci.

Kolejny okres, w którym dziecko staje się świadomym członkiem grupy rówieśniczej – klasy szkolnej – następuje u dzieci około dziewiątego roku życia. Reguły i normy obowiązujące w grupie są przez dziecko rozumiane i przestrzegane. Równocześnie powstają trwalsze podgrupy, paczki znajomych, w których relacje są jeszcze bardziej ścisłe, niż w klasie. Grupy te powstają na zasadach sympatii lub antypatii. Dzieci uczą się współzawodnictwa, ale także działania w interesie grupy i pomocy sobie nawzajem. Zanika tu dziecięcy egocentryzm, a wzrasta znaczenie grupy, do której dziecko należy. Grupa jest dla dziecka źródłem określonych wartości czy postaw, które dziecko internalizuje, dostosowując swoje zachowanie do celów grupowych. Im większa akceptacja w grupie, tym zwiększa się motywacja do działania na jej rzecz.

Zagrożenia dla dzieci wynikające z funkcjonowania w społeczności szkolnej

Rozwój psychiczny dziecka w wieku wczesnoszkolnym jest bardzo dynamiczny i może wpływać na dalsze jego funkcjonowanie – radzenie sobie z emocjami czy funkcjonowanie w społeczeństwie. Dzieci nieradzące sobie ze stawianymi przed nie zadaniami, nadwrażliwe czy mające trudności w komunikacji z rówieśnikami mogą zostać odrzucone lub zlekceważone przez grupę. Taka sytuacja może powodować złe samopoczucie dziecka – brak samoakceptacji, negatywne postrzeganie siebie, pasywność, wyuczoną bezradność, poczucie osamotnienia i bezsensu, zachowywanie dystansu od innych. Utrwalony brak akceptacji przez grupę może powodować u dziecka występowanie zachowań związanych z lękiem przed odrzuceniem, wycofywanie się z kontaktów, nieśmiałość, niską samoocenę, a w konsekwencji nawet niedostosowanie społeczne w dorosłym życiu.

Jakie umiejętności społeczne rozwija dziecko w wieku wczesnoszkolnym?

Przynależność do formalnej grupy rówieśniczej wpływa pozytywnie na rozwój umysłowy dziecka w wieku wczesnoszkolnym. Odnosi się to zarówno do sfery poznawczej i emocjonalnej, jak i społecznej. Podsumowując, możemy określić różne umiejętności społeczne, jakie rozwijane są przez dziecko na tym etapie:

Coraz lepsze kontrolowanie własnych emocji i wynikających z nich reakcji w sytuacjach społecznych

Nauka rozpoznawania i przestrzegania norm społecznych, tworzenie własnych reguł w określonych podgrupach

Doskonalenie umiejętności porozumiewania się, przekazywania swojego punktu widzenia, aktywnego słuchania, dyskusji, argumentowania, rozwiązywania konfliktów i szukania kompromisów

Coraz lepsze zauważanie i akceptacja różnic pomiędzy ludźmi

Zanik egocentryzmu dziecięcego

Kształtowanie samooceny, osobistych poglądów, preferencji i postaw, wybieranie określonych zachowań – także w oparciu o opinię grupy rówieśniczej

Dążenie do akceptacji, poczucie przynależności do grupy, rozwój przyjaźni

Nauka zachowań prospołecznych – bezinteresownej pomocy innym, wsparcia kolegów, partnerstwa, współpracy, zachowań empatycznych.

Zadaniem rodziców na etapie wczesnoszkolnym jest wspieranie dziecka w rozwoju swoich własnych zainteresowań, w odkrywaniu siebie, pozytywnym postrzeganiu siebie, a także zachęcanie do patrzenia na świat z perspektywy innych osób, do rozpoznawania emocji u dziecka oraz jego rówieśników, do pomocy innym. Rodzice nie zastąpią jednak dziecku codziennego funkcjonowania w grupie rówieśniczej, które pozwala na harmonijny, prawidłowy rozwój społeczny dziecka.