Rozwój dziecka
jest pojęciem bardzo szerokim. Obejmuje zarówno nabywanie nowych umiejętności i
kształtowanie się umysłu niemowlęcia, jak i rozwój dziecka w wieku przedszkolnym oraz szkolnym. Etapy rozwoju dziecka charakteryzują
się innym tempem i z każdym z nich związane są inne wyzwania. Dodatkowo w
każdym możemy wyróżnić kilka obszarów rozwoju dziecka. W tym artykule
przedstawiony zostanie opis rozwoju
dziecka w okresie najintensywniejszego rozwoju, czyli do wieku
przedszkolnego.
Wyróżniamy dwa rodzaje
rozwoju dziecka pod kątem motorycznym – motorykę dużą i motorykę małą.
Motoryka duża obejmuje ogólną aktywność dziecka, czyli ruchy angażujące całe
ciało. Motoryka mała to ruchy precyzyjne, szczególnie dotyczące dłoni i palców.
Takie ruchy wymagają dużo większego skupienia w wykonywaną czynność.
Rozwój motoryki dużej przypada w dużej mierze na rozwój dziecka w pierwszym roku życia i
następujących po nim miesiącach. Fazy
rozwoju dziecka w pierwszych miesiącach życia określone są poprzez kamienie
milowe. Pierwszym z nich jest unoszenie głowy pod kątem 45 stopni przez dziecko
leżące na brzuchu. Dzieje się to około 2-3 miesiąca życia. Następnie dziecko
podpiera się na przedramionach i kolejno dłoniach, unosząc klatkę piersiową.
Następuje to w 4-5 miesiącu życia. W 7 miesiącu życia dziecko powinno potrafić
obrócić się na plecy oraz z pleców na brzuch, a także siedzieć z podparciem.
Dziecko po skończeniu pół roku przygotowuje się także do rozwijania dalszych
umiejętności, czyli siadania, stawania, raczkowania – może to być podciąganie
się, pełzanie czy „sprężynowanie” w klęku podpartym. W 8-11 miesiącu życia
dziecko powinno już opanować siadanie, raczkowanie, czworakowanie (czyli
przemieszczanie się za pomocą kończyn) oraz stawanie na nóżki. W okresie 12-18
miesiąca życia dziecko uczy się samodzielnie chodzić. Rozwój dziecka w 2 roku życia to dalszy rozwój umiejętności
chodzenia, dziecko uczy się biegać, rozwija swoją koordynację ruchową; ćwiczy
skakanie, kopanie, schodzenie i wchodzenie po schodach. W wieku 4-5 lat dziecko
nadal się rozwija, szczególnie pod kątem koordynacji ruchowej i balansu. Nie
sprawiają mu problemu podskoki, chodzenie po schodach krokiem naprzemiennym czy
stanie na jednej nodze.
Motoryka mała to ruchy precyzyjne. Niemowlę nie panuje
dobrze nad swoimi dłońmi, nie ma również dostatecznie wykształconych kości
palców, by nastąpił szybki rozwój motoryki małej. Spójrzmy na prawidłowy rozwój dziecka w pierwszym roku życia pod kątem motoryki małej.
Noworodek trzyma dłonie zaciśnięte, natomiast w 2-3 miesiącu życia dziecko
zaczyna badać, oglądać swoje dłonie, a także trzymać włożone mu w rączkę
przedmioty. W 4-5 miesiącu dziecko próbuje sięgać i chwytać zabawki, kocyk czy
włosy dorosłego, by w 6-7 miesiącu przekładać przedmioty z jednej rączki do
drugiej. W 8-9 miesiącu dziecko uczy się uderzać o siebie przedmiotami
trzymanymi w obu dłoniach, w 10-11 miesiącu – uczy się nimi rzucać, a także
opanowuje chwyt pęsetkowy (czyli kciukiem i jednym z pozostałych palców).
Dziecko po ukończeniu 12 miesięcy życia uczy się rysować i trzymać samodzielnie
butelkę. Rozwój dziecka po roku
obejmuje wzrost jego samodzielności: w wieku 1,5 roku samo je palcami, w wieku
2 lat używa łyżki, w wieku 3 lat – widelca. Uczy się ubierać, początkowo
pomagając rodzicowi, coraz więcej czynności wykonując samo. Dziecko doskonali
też umiejętność rysowania, kopiuje rysowane linie. W wieku 5 lat dziecko
powinno trzymać ołówek czy kredkę trzema palcami.
Jak przebiega prawidłowy
rozwój dziecka krok po kroku pod
kątem komunikacji? Dziecko zaczyna używać mowy ok. 12-18 miesiąca życia, jednak
już wcześniej komunikuje się z opiekunami na różne sposoby. Początkowo jest to
nawiązywanie kontaktu wzrokowego, dotyk, płacz i krzyk, następnie jest to wydawanie
cichszych, gardłowych dźwięków i gruchanie. W wieku 9-12 miesięcy dziecko
gaworzy i zaczyna rozumieć proste słowa czy polecenia wydawane w jego kierunku,
a także uczy się gestów – klaskania, machania na pożegnanie czy kręcenia głową
w zaprzeczeniu. Może również powtarzać usłyszane dźwięki. Po skończonym roku
dziecko zaczyna powtarzać ze zrozumieniem proste słowa. Rozwój dziecka w drugim roku życia obejmuje naukę kolejnych słów. Dziecko
w wieku 1,5 roku zna zazwyczaj 15 słów, w wieku 2 lat – 50 słów, z których
buduje pseudozdania, natomiast w wieku 3 lat dziecko buduje już zdania 3- i
4-wyrazowe z bogatego repertuaru nawet do 1500 słów, a także zadaje pytania.
Czterolatek potrafi używać zdań złożonych i żartować, a pięciolatek bez
problemu używa czasu przeszłego i opowiada historie. Wymowa u dzieci nie jest
jeszcze prawidłowo wykształcona, dlatego mowę 2-3 latka rozumie jedynie 50-75%
obcych osób. Po ukończeniu 5 roku życia mowa dziecka powinna być zrozumiała już
przez wszystkich.
Rozwój dziecka po
porodzie nie następuje od razu. Widzenie niemowlęcia aż do około 2 miesiąca
życia jest nieostre i pozbawione głębi. Wówczas dziecko zaczyna widzieć
przedmioty położone na wprost, a następnie wodzi za nimi wzrokiem. Rozpoznaje
też twarze opiekunów. W wieku 3 miesięcy dzieci chętnie patrzą na
kontrastujące, czarno-białe obrazy, poruszające się obiekty i twarze wokół, a
także na własne rączki. Do 6 miesiąca życia następuje rozwój widzenia
przestrzennego, który objawia się np. wyciąganiem dłoni w kierunku przedmiotów
i próbami ich uchwycenia. W kolejnych miesiącach dzieci interesują kolory i
nowe przedmioty, zaczynają również widzieć małe obiekty, np. okruszki. Rozwój dziecka w 1 roku życia łączy się
z intensywnym rozwojem wzroku, który później zwalnia. Jeśli chodzi natomiast o
słuch, dzieci reagują na głośne dźwięki już tuż po urodzeniu. Około pół roku
później zwraca uwagę na mowę opiekuna, a do 10 miesiąca życia odwraca głowę lub
wzrok w kierunku dźwięków, nie tylko głośnych. Do roku dziecko reaguje na ciche
wołanie po imieniu, nawet z większej odległości.
Rozwój fizjologiczny
dziecka pod kątem poznawczym obejmuje jego umiejętności do badania
otoczenia. Opisano już rozwój zmysłu wzroku i słuchu, które służą do odbierania
bodźców. Dziecko używa zmysłów, by obserwować środowisko, przysłuchiwać się mu,
uczyć. Dziecko do ok. 6 miesiąca życia bada świat głównie poprzez baczną
obserwację, oglądanie swojego ciała i twarzy opiekunów, poruszających się
obiektów wokół, próbuje samo wydawać dźwięki i poruszać się w określony sposób.
Do około roku dziecko eksperymentuje – uderza zabawkami jedna o drugą, bawi się
jedzeniem, poznając nowe wrażenia dotykowe, używa coraz to nowych przedmiotów,
bada otoczenie metodą prób i błędów. Dziecko w wieku przedszkolnym zaczyna
bawić się „na niby”, odgrywając znane sobie z obserwacji scenki, a także porównuje
przedmioty, rozpoznaje kolory, zaczyna liczyć, rozumie pojęcie czasu oraz
przeciwieństw.
Społeczno-emocjonalny rozwój
dziecka w poszczególnych miesiącach zależy w dużej mierze od jego
otoczenia, środowiska. Dzieci uczą się głównie poprzez obserwację i
naśladownictwo, modelowanie zachowań dorosłych. Płaczą, gdy płaczą inne dzieci.
Uśmiechają się, gdy widzą uśmiech dorosłego lub zauważają, że podchodzi do nich
i wyciąga ręce. Utrzymują kontakt wzrokowy i naśladują mimikę dorosłych, ich
gesty, naśladują także rówieśników. Od ok. 6 miesiąca życia dziecko odróżnia
osoby bliskie od obcych. Dzieci do wieku 2-3 lat są przywiązane do opiekunów,
lękliwe w kontakcie z obcymi, by w wieku 3 lat łatwiej rozstawać się z
rodzicami, rozumiejąc zasady. W wieku 4-5 lat dla dziecka coraz istotniejsza
staje się grupa równieśnicza, bawi się raczej z innymi dziećmi niż z rodzicami,
zabawy stają się coraz bardziej skomplikowane i pełne określonych zasad.
Na każdym etapie możemy w różny sposób wspierać proces rozwoju dziecka. Początkowo
pomocne jest częste kładzenie dziecka na brzuszku. Ćwiczymy także z dzieckiem w
trakcie zabawy. Dla prawidłowego rozwoju zaleca się unikać leżaczków, a u
większych dzieci chodzików. Dziecko nie powinno być też sadzane, jeśli nie
potrafi dobrze utrzymać równowagi, ani prowadzone przez rodzica za rączki do
góry, kiedy samo nie chodzi. Rozwój zmysłów wspieramy poprzez książeczki –
początkowo z biało-czarnymi obrazkami, później kolorowe, czytamy dziecku. Warto
również zapewnić zabawki, które wymagają prostych manipulacji. Jeśli chodzi o
rozwój mowy, kluczowe jest dbanie o słuch, przede wszystkim poprzez unikanie
hałasu. Warto również odstawić smoczek tak szybko, jak to możliwe, oraz od
samego początku rozszerzania diety wprowadzać jedzenie w większych kawałkach.
Jeśli mamy jakiekolwiek wątpliwości jeśli chodzi o etapy rozwoju dziecka, warto zasięgnąć porady pediatry, który może
skierować nas po dalsze wskazówki do innego lekarza, fizjoterapeuty,
psychologa, logopedy.
Co w rozwoju dziecka powinno nas martwić? Przede wszystkim
brak osiągania kamieni milowych w określonym czasie. Nieharmonijne tempo
rozwoju w ramach wieku granicznego dla każdej umiejętności jest fizjologiczne
nawet dla zdrowych dzieci. Opóźnienie rozwoju w dwóch lub więcej strefach
nazywamy jednak globalnym opóźnieniem rozwoju. Taką sytuację zawsze warto
skonsultować z lekarzem i zdiagnozować. Warto również zwrócić uwagę na tzw.
„czerwone flagi”, które zawsze powinny wzbudzić niepokój. Są to m.in.:
·
Nieosiąganie określonych kamieni milowych w
przewidywanym czasie;
·
Wyraźna asymetria pomiędzy prawą a lewą stroną
ciała lub asymetria siły czy napięcia mięśni kończyn;
·
Zbyt słabe napięcie mięśniowe (dziecko wydaje
się bardzo wiotkie i ma problemy np. z podnoszeniem głowy w leżeniu na brzuchu
oraz dalszym rozwojem);
·
Zbyt silne napięcie mięśniowe (dziecko jest
sztywne, odgina główkę lub całe ciało do tyłu, pręży się, śpi z mocno
zaciśniętymi piąstkami);
·
Utrata wcześniej wyuczonych umiejętności;
·
Małe zainteresowanie interakcjami z dorosłymi
lub rówieśnikami.
Jeśli Twoje dziecko jest wcześniakiem – jest bardziej
narażone na opóźnienia w rozwoju i problemy rozwojowe, należy je więc bacznie
obserwować lub profilaktycznie udać się do specjalistów, którzy mogą zalecić
odpowiednie ćwiczenia. Pamiętaj jednak, że w przypadku wcześniaków prawidłowy rozwój dziecka określa się
przy pomocy tzw. wieku korygowanego.
Należy wspomnieć, że każde dziecko rozwija się w innym
tempie. Jedno zacznie chodzić w wieku 8 miesięcy, gdy jego rówieśnik dopiero
raczkuje. Jedno zacznie mówić już po roku, inne – po trzecich urodzinach.
Podobnie sprawa ma się z innymi umiejętnościami psychomotorycznymi czy choćby
takimi, jak korzystanie z nocnika. Porównywanie dzieci między sobą – nawet
dzieci w dokładnie tym samym wieku, o dokładnie tej samej masie ciała,
rodzeństwa, a nawet bliźniąt – nie przynosi nic dobrego, poza stresem rodziców
i często nawet nieuświadomioną presją. Oczywiście, jeśli coś nas mocno
niepokoi, należy skonsultować się ze specjalistą – pediatrą, fizjoterapeutą
dziecięcym, neurologiem, logopedą – jednak nie szukajmy problemów tam, gdzie
zapewne ich nie ma, dajmy dziecku czas. Patrzenie na dziecko na tle
rówieśników, którzy rozwijają się szybciej, może być frustrujące, jednak
niedługo ten czas będzie tylko przeszłością – wszak dzieci rosną szybciej, niż
nam się wydaje.