Edukacja włączająca

Edukacja włączająca, nazywana też inkluzyjną, to stosunkowo nowy koncept mający za zadanie odpowiadać na stare problemy. Dylemat tempa i rodzaju nauczania odpowiedniego dla każdego dziecka istniał bowiem od zawsze, podobnie jak kwestie emocji i rozwoju uczniów oraz pojawiające się problemy z nauką czy zachowaniem. W czym dokładnie pomóc może edukacja włączająca i jak wygląda w praktyce?

Czym jest edukacja włączająca?

Głównym celem edukacji włączającej jest to, by jak najlepiej przygotować każde dziecko do późniejszego życia w społeczeństwie. Już na etapie formalnej edukacji promuje się równość, akceptację inności, szacunek do każdego człowieka i wzajemną pomoc. Założeniem edukacji włączającej jest dążenie do tego, by każda osoba otrzymała jak najlepiej dostosowaną edukację, niezależnie od jej stanu zdrowia, pochodzenia czy wyznania. Dodatkowo wprowadzane są mechanizmy pozwalające na szybką diagnozę problemów z nauką i ich eliminowanie lub też dostosowanie programu nauki do danego ucznia. Każde dziecko powinno otrzymać edukację i ukierunkowanie takie, by jak najlepiej wykorzystać jego potencjał i stymulować jego rozwój. Podstawowe, ogólne wytyczne w zakresie edukacji włączającej przedstawione są w dokumencie „A Guide for ensuring inclusion and equity in education” wydanym przez UNESCO w 2017 roku. W Polsce bardziej szczegółowe ustalenia można znaleźć w zmianach ustawy o systemie oświaty, które zostały podpisane w maju 2022 roku. Zakładają one głównie wzmocnienie pomocy dla osób niepełnosprawnych i mających problemy w nauce.

Jakie zmiany wprowadza edukacja włączająca?

Głównym założeniem edukacji włączającej w Polsce jest wspomaganie edukacji osób niepełnosprawnych i z różnych powodów mających problemy w nauce. W proces ten zaangażowani są nie tylko nauczyciele, ale też inni uczniowie oraz różni specjaliści. Konieczna jest współpraca wielu podmiotów. Najnowsze zmiany zakładają zwiększenie liczby specjalistów w placówkach oświatowych o 150% oraz zapewnienie pracownikom ścisłego wsparcia Centrum Wspierającego Edukację Włączającą. Do stanowisk tworzonych w szkołach należą: pedagog specjalny, psycholog, logopeda, terapeuta pedagogiczny, a także nowość – asystent ucznia, czyli osoba wspomagająca potrzebujące dzieci w codziennych czynnościach w czasie lekcji. Dodatkowo udostępnione zostają bezpłatne narzędzia diagnostyczne do oceny rozwoju poznawczego, emocjonalnego i społecznego dzieci w celu jak najszybszego zdiagnozowania problemów. Dostarczone zostaną również materiały służące do planowania pomocy w rozwiązywaniu tych trudności. Uczniowie dostaną konieczne wsparcie w szkole również z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz wyboru ścieżek kształcenia i indywidualnego rozwoju. Oczywiście kluczowe jest również to, by uczniowie mieli do siebie nawzajem szacunek i akceptowali różnice w swoich możliwościach czy potencjale. To, że każdy jest inny, powinno być traktowane jako atut, a nie wada grupy.

Dotychczas istniejące wspomaganie w edukacji

Obecnie uczniowie niepełnosprawni mają do wyboru kilka dróg pozyskiwania edukacji. Pierwszą z nich są tzw. klasy integracyjne, czyli takie, które są dostosowane do nauki osób niepełnosprawnych ramię w ramię z osobami pełnosprawnymi. Klasy takie są najczęściej mniej liczne, a oprócz nauczyciela prowadzącego w lekcjach uczestniczy także nauczyciel wspomagający. Program nauczania dla wszystkich uczniów jest jednak ten sam – nie bierze się pod uwagę tego, że możliwości rozwoju uczniów niepełnosprawnych są często niższe, a zawyżone wymagania mogą wręcz zniechęcać dzieci do dalszej nauki i rozwoju. Kolejne rozwiązania natomiast zakładają odseparowanie uczniów niepełnosprawnych od ich rówieśników, czy to poprzez nauczanie indywidualne lub domowe, czy przez naukę w szkołach specjalnych. Udowodniono jednak, że uczniowie lepsze wyniki osiągają w szkołach ogólnodostępnych niż w szkołach specjalnych, które pogłębiają izolację. W edukacji włączającej chodzi natomiast o to, by uczynić z osób niepełnosprawnych nie osoby izolowane, a pełnoprawnych członków społeczeństwa, którzy wykorzystują swój potencjał na miarę swoich możliwości. Korzyści przynosić może dostosowywanie programów edukacyjnych i egzaminów czy długości trwania poszczególnych etapów nauki do możliwości osób niepełnosprawnych. Poza tymi inicjatywami każdy uczeń może obecnie liczyć na pomoc poradni pedagogiczno-psychologicznej. Wprowadzone zostało również wczesne wspomaganie rozwoju.

Czym jest wczesne wspomaganie rozwoju?

Wczesne wspomaganie rozwoju jest jedną z inicjatyw, która spełnia założenia edukacji włączającej. Jej celem jest udzielanie wsparcia dzieciom niepełnosprawnym lub wykazującym problemy rozwojowe. Konieczność zapewnienia dziecku wczesnego wspomagania rozwoju może pojawić się już na etapie przedszkolnym. W ramach programu zapewniania jest bezpłatna pomoc specjalistów takich, jak pedagog, psycholog, logopeda, fizjoterapeuta czy terapeuta integracji sensorycznej. Celem WWR jest poprawa rozwoju dziecka w tym obszarze, w którym stwierdzono opóźnienia, np. rozwój mowy, rozwój emocjonalny czy psychofizyczny. Wskazaniem do zastosowania wczesnego wspomagania rozwoju może być też stwierdzone lub podejrzewane: ADHD, autyzm, afazja czy niepełnosprawność intelektualna lub ruchowa. Często w terapii współdziała kilku specjalistów, co podnosi jej skuteczność i poprawia szanse dziecka na „równy start” w szkole.

Jakie wyzwania stoją przed polską edukacją?

W związku z wprowadzaniem edukacji włączającej przed polskim Ministerstwem Edukacji Narodowej stoją niemałe wyzwania. Programy edukacji włączającej istnieją już w USA i na zachodzie Europy; nic dziwnego więc, że czynione są wysiłki, by podobnie działała edukacja w naszym kraju. Jak już wspomniano, stale podejmowane są nowe inicjatywy mające polepszać funkcjonowanie i edukację osób niepełnosprawnych. Wciąż tworzone są poradniki, materiały edukacyjne, modele i programy nauczania zgodne z edukacją włączającą. Kolejnymi zmianami jest poprawa finansowania i stworzenie wymogów dotyczących ilości godzin przeznaczanych na zajęcia dzieci ze specjalistami, takimi jak: pedagog, psycholog, logopeda, terapeuta pedagogiczny czy doradca zawodowy. Dodatkowym ułatwieniem dla osób z niepełnosprawnościami będzie wprowadzenie do programu szkół zawodowych zawodów pomocniczych, przeznaczonych dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Są to takie zawody, jak: pomocnik ślusarza, stolarza, mechanika, krawca, fryzjera czy pomocnik obsługi hotelowej. Dzięki kształceniu w takich zawodach poprawiane jest funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w społeczeństwie.

Edukacja włączająca jest inicjatywą wciąż rozwijaną, doskonaloną i wdrażaną do szkół. Nie jest to fundamentalna przebudowa systemu szkolnictwa, lecz rozwinięcie współpracy pomiędzy resortami, a także pomiędzy pracownikami szkół oraz grupami uczniów i ich rodziców. Celem jest zapewnienie każdemu dziecku warunków dostosowanych do jego stopnia rozwoju, sposobu i tempa uczenia się, predyspozycji fizycznych, psychicznych lub związanych z określonymi zdolnościami czy zainteresowaniami, a także do światopoglądu, wyznawanych wartości, osobowości. Nie sposób byłoby zorganizować naukę grupy dzieci tak, by zapewnić każdemu uczniowi odrębną ścieżkę kształcenia. Edukacja włączająca dąży jednak do spełnienia tych celów poprzez odpowiednią organizację zajęć grupy tak, by nie wykluczać z niej żadnego dziecka, by stymulować współpracę, a także samorozwój każdego z nich przy zapewnieniu odpowiedniego wsparcia.