System edukacji w naszym kraju przechodzi ciągłe zmiany, reformy i przekształcenia. Zadaniem niniejszego artykułu jest wyjaśnienie, jak szkolnictwo w Polsce wygląda obecnie, jakie zmiany zostały w nim wprowadzone w ostatnim czasie i jakich możemy się spodziewać w przyszłości.
Edukacja w Polsce składa się z trzech niezależnych systemów. Pierwszy z nich to system pomocy społecznej wspierający rodziców w opiece nad dziećmi do trzeciego roku życia. Drugi system to system oświaty, w skład którego wchodzą: przedszkola, szkoły podstawowe, licea, technika, szkoły branżowe, policealne, muzyczne, a także edukacja domowa. To na tym systemie skupi się niniejszy artykuł. Trzeci system edukacji w Polsce to system szkolnictwa wyższego i nauki, który zajmuje się edukacją studentów na studiach pierwszego i drugiego stopnia, jednolitych magisterskich, podyplomowych, a także doktorantów.
W naszym kraju każdy obywatel posiada konstytucyjnie zagwarantowane prawo do edukacji. Każde dziecko po ukończeniu 7 roku życia aż do ukończenia 18 lat ma obowiązek nauki szkolnej. Szkoły w Polsce dzielimy na: publiczne, prywatne i społeczne, ze zdecydowaną przewagą szkół publicznych. Możliwa jest także edukacja domowa. Szkoły publiczne finansowane są ze środków państwa, przy czym szkoły podstawowe są współfinansowane przez samorządy gminne, a prowadzenie szkół ponadpodstawowych jest zadaniem powiatów. Podstawą funkcjonowania systemu oświaty jest praca nauczycieli, których prawa, obowiązki i pozycja zawodowa są wyznaczone przez tzw. Kartę Nauczyciela.
Edukacja dzieci w Polsce obejmuje takie jednostki, jak:
Do czasu reformy oświaty z 2017 roku podział był nieco inny – szkoła podstawowa obejmowała jedynie 6 lat edukacji, a następnie nauka kontynuowana była w trzyletnim gimnazjum. Edukacja w szkołach ponadpodstawowych (wtedy: ponadgimnazjalnych) trwała natomiast o rok krócej niż obecnie. Szkoły branżowe funkcjonowały wcześniej pod postacią zasadniczych szkół zawodowych.
Wychowanie przedszkolne dotyczy dzieci w wieku od 2,5-3 do 6 lat. Nie każdy rodzic decyduje się na wysłanie pociechy do przedszkola, uczęszczanie dziecka do przedszkola nie jest bowiem obowiązkowe. Warte jest oczywiście rozważenia z racji na naukę dziecka funkcjonowania w grupie rówieśniczej i w społeczeństwie, przygotowanie do życia szkolnego, nauka zgodnie z programem, a także możliwości brania udziału w wielu zajęciach dodatkowych. Nauka w przedszkolu, a dokładniej – w zerówce jest jednak obowiązkowa dla dzieci, które ukończyły 6 rok życia. Celem tej edukacji jest przygotowanie najmłodszych do funkcjonowania w szkole. Nauczanie w zerówce odbywa się nie tylko w przedszkolach, ale też w oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych.
Edukacja wczesnoszkolna przeprowadzana jest w klasach I-III szkoły podstawowej. Nauczanie przeznaczone jest dla dzieci w wieku 7-9 lat i dostosowane dla najmłodszych. Zajęcia prowadzone są w sposób zintegrowany, tzn. przez jednego nauczyciela – wychowawcę, i nie są dzielone na równe, 45-minutowe lekcje – występuje większa swoboda dotycząca choćby kolejności zajęć czy przerw. W programie nauki wyróżniamy: edukację polonistyczną, społeczną, przyrodniczą, matematyczną i zajęcia techniczne, a także zajęcia, które mogą prowadzić wykształceni w danej dziedzinie nauczyciele: edukację muzyczną, plastyczną, komputerową, a także naukę języka obcego. Dzieci nie otrzymują standardowych ocen – ich miejsce zajmują oceny opisowe.
W klasach IV-VII obowiązuje już standardowy tok prowadzenia zajęć w szkole – 45-minutowe zajęcia, każde z nich przypisane do danego przedmiotu i prowadzone przez innych nauczycieli. Przedmioty obowiązkowe na etapie szkoły podstawowej to: język polski i dwa języki obce, matematyka, przyroda, które zostaje później zastąpiona: biologią, geografią, fizyką i chemią; historia, muzyka, plastyka, technika, informatyka, wychowanie fizyczne, wiedza o społeczeństwie, edukacja dla bezpieczeństwa i doradztwo zawodowe. Przedmiotami nieobowiązkowymi jest religia lub etyka oraz wychowanie do życia w rodzinie. Uczniowie uzyskują oceny w skali od 1 do 6, a na koniec szkoły przystępują do egzaminu ósmoklasisty. Na egzaminie tym sprawdzana jest wiedza z języka polskiego, obcego oraz z matematyki. Od 2024 roku w jego zakres ma wchodzić także wiedza z przedmiotu, który uczeń sam będzie mógł wybrać: biologii, chemii, fizyki, geografii lub historii. Nie ma dolnego progu zdawalności egzaminu, jednak uzyskane punkty mogą mieć znaczenie przy rekrutacji na dalszym etapie edukacji.
Jak już wspomniano po szkole podstawowej uczeń ma do wyboru kilka dróg. Jeśli ukończył już 18 lat, nie ma obowiązku dalszego kształcenia i może rozpocząć ścieżkę zawodową. Większość uczniów jednak w momencie ukończenia szkoły podstawowej ma dopiero 15 lat. Osoby te mają do wyboru dalszą naukę w:
Edukacja w liceum trwa 4 lata. Wygląda podobnie, jak nauka w szkole podstawowej, jednak na wyższym etapie. Celem nauki jest m.in. przygotowanie uczniów do egzaminu maturalnego i późniejszych studiów. Zachęca się uczniów do wybrania ścieżki swojej przyszłej kariery i rozwijania jej na tym etapie edukacyjnym. Absolwenci liceum posiadają wykształcenie średnie i mogą podejść do matury. Zdanie matury z języka polskiego, obcego i matematyki uprawnia do otrzymania świadectwa dojrzałości i aplikowania na studia na uczelniach wyższych. Dodatkowo maturzysta musi wybrać dodatkowy przedmiot na poziomie rozszerzonym. Absolwent liceum ma do wyboru kilka ścieżek:
Nauka w technikum wygląda podobnie, jak nauka w liceum, z tym że trwa 5 lat, a w programie zawiera dodatkowo przedmioty o profilu technicznym związane z wybranym profilem zawodowym. Absolwent technikum zdaje maturę na takich zasadach, jak absolwent liceum i ma do wyboru takie same ścieżki dalszego kształcenia. Dodatkowo na zakończenie technikum odbywa się egzamin potwierdzający kwalifikacje zawodowe, którego zdanie oznacza uzyskanie tytułu technika. Przykładowe profilowe zawodowe, w jakich kształceni są technicy, to: technik dentystyczny, technik budownictwa, technik elektronik, technik informatyk, technik weterynarii, technik usług fryzjerskich.
Uczeń po szkole podstawowej ma również możliwość wybrania szkoły branżowej I stopnia (dawniej: szkoły zawodowej). W szkole tej przez 3 lata realizowany jest program edukacji ogólnej oraz zawodowej. Realizacja przedmiotów zawodowych nastawiona jest na praktyczne przekazywanie wiedzy i odbywa się m.in. w warsztatach i pracowniach szkolnych. Po ukończeniu szkoły branżowej I stopnia uczeń zdaje egzamin kwalifikacji zawodowej potwierdzający kwalifikacje w danym zawodzie oraz uzyskuje wykształcenie zasadnicze branżowe. Następnie ma możliwość podjęcia pracy lub nauki w szkole branżowej II stopnia, która po 2 latach nauki pozwala na uzyskanie wykształcenia średniego branżowego i dyplomu technika. Po szkole branżowej II stopnia uczniowie mają możliwość zdania matury i podjęcia edukacji na uczelni wyższej. Jest to zmiana wprowadzona reformą szkolnictwa w 2017 roku.
Po przejściu całej ścieżki edukacji absolwent, który uzyskał wykształcenie zasadnicze lub średnie, może podjąć pracę. Po zdaniu matury może również kontynuować edukację w systemie szkolnictwa wyższego na uniwersytetach, uczelniach technicznych, medycznych, morskich, akademiach sztuk pięknych czy wychowania fizycznego.